Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli

Zasadą w prawie cywilnym jest, że złożone oświadczenie woli wiąże osobę, która je złożyła. Podpisana umowa, wyrażona zgoda czy złożona oferta co do zasady wywołują określone skutki prawne.

Prawo przewiduje jednak sytuacje wyjątkowe, w których oświadczenie woli zostało złożone w okolicznościach zakłócających swobodę decyzji lub w oparciu o mylne wyobrażenie o rzeczywistości. Mowa tu o tzw. wadach oświadczenia woli, do których kodeks cywilny (k.c.) zalicza między innymi błąd i groźbę. W takich przypadkach osoba, która złożyła wadliwe oświadczenie, może podjąć kroki w celu uchylenia się od jego skutków prawnych, co w praktyce oznacza unieważnienie czynności prawnej (np. umowy) od samego początku (ze skutkiem ex tunc).

Zrozumienie zasad rządzących uchyleniem się od skutków prawnych takiego oświadczenia jest kluczowe dla ochrony własnych interesów. Dzisiejszy wpis zostanie poświęcony właśnie temu zagadnieniu.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli - forma

Aby skutecznie uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby, konieczne jest złożenie stosownego oświadczenia drugiej stronie tej czynności prawnej.

Zgodnie z art. 88 § 1 k.c., uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli powinno nastąpić w formie pisemnej. Jest to forma zastrzeżona dla celów dowodowych (ad probationem). Oznacza to, że nawet jeśli oświadczenie o uchyleniu zostanie złożone w innej formie (np. ustnie), będzie ono ważne, jednak w razie sporu sądowego udowodnienie tego faktu może być znacznie utrudnione. Dlatego zdecydowanie zaleca się zachowanie formy pisemnej – wysłanie listu poleconego za potwierdzeniem odbioru jest tu najbezpieczniejszym rozwiązaniem.

W przypadku uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby kluczowe jest również dotrzymanie terminu – uprawnienie to wygasa z upływem roku od dnia wykrycia błędu lub ustania stanu obawy w przypadku groźby (art. 88 § 2 k.c.).

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu

Możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia woli z powodu błędu reguluje art. 84 k.c. Nie każdy błąd będzie jednak uzasadniał takie działanie. Aby można było skutecznie powołać się na błąd, muszą zostać spełnione łącznie następujące warunki:

1. Błąd musi być istotny: Oznacza to, że gdyby składający oświadczenie woli znał prawdziwy stan rzeczy i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Istotność błędu ocenia się według kryteriów obiektywnych – czy "przeciętny, rozsądny człowiek" w takiej sytuacji podjąłby inną decyzję.

   
   

2. Błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej: Oznacza to, że pomyłka musi odnosić się do elementów konstytuujących daną czynność prawną (np. co do przedmiotu umowy, jego właściwości, ceny, osoby kontrahenta), a nie jedynie do pobudek czy motywacji, które kierowały stroną (chyba że motywacja ta została wyraźnie włączona do treści czynności).

   
   

3. Błąd musi być wywołany przez drugą stronę (nawet bez jej winy), albo druga strona o błędzie wiedziała lub mogła go z łatwością zauważyć. Ten warunek nie jest wymagany jedynie w przypadku czynności prawnych nieodpłatnych (np. darowizny) – tam wystarczy sam istotny błąd dotyczący treści czynności

   
   

Przykładem błędu może być zakup dzieła sztuki w przekonaniu, że jest ono oryginałem, podczas gdy jest falsyfikatem, o czym sprzedawca wiedział lub mógł się dowiedzieć przy zachowaniu należytej staranności.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby

Drugą wadą oświadczenia woli, która umożliwia uchylenie się od jego skutków, jest groźba (art. 87 k.c.). Podobnie jak przy błędzie, nie każda presja czy nacisk będą uznane za groźbę w rozumieniu przepisów. Aby groźba uzasadniała uchylenie się od skutków oświadczenia woli, musi spełniać dwa warunki:

1. Groźba musi być bezprawna: Oznacza to, że zagrożenie musi dotyczyć działania niezgodnego z prawem (np. groźba pobicia, zniszczenia mienia, ujawnienia kompromitujących informacji) lub celu niezgodnego z prawem (np. wymuszenie podpisania niekorzystnej umowy poprzez groźbę wszczęcia uzasadnionego postępowania karnego w zupełnie innej sprawie). Co ważne, groźba wszczęcia legalnego postępowania (np. egzekucyjnego, sądowego) w celu dochodzenia swoich praw nie jest groźbą bezprawną.

   
   

2. Groźba musi być poważna: Oznacza to, że z okoliczności musi wynikać, iż składający oświadczenie woli mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Ocena powagi groźby dokonywana jest z uwzględnieniem okoliczności konkretnego przypadku, w tym stanu psychicznego i odporności osoby zagrożonej.   

Co istotne, dla skuteczności powołania się na groźbę nie ma znaczenia, czy pochodziła ona od drugiej strony czynności prawnej, czy od osoby trzeciej. Jeśli oświadczenie woli zostało złożone pod wpływem bezprawnej i poważnej groźby, można się uchylić od jego skutków. Termin roczny na złożenie oświadczenia o uchyleniu biegnie od chwili, gdy stan obawy ustał.

Jak widać, polskie prawo cywilne, chroniąc trwałość obrotu prawnego, dopuszcza jednocześnie możliwość sanowania sytuacji, w których oświadczenie woli zostało złożone wadliwie. Zarówno istotny błąd co do treści czynności prawnej, o którym druga strona wiedziała lub mogła zauważyć (lub który sama wywołała), jak i bezprawna oraz poważna groźba stanowią podstawę do uchylenia się od skutków prawnych takiego oświadczenia.

Kluczowe jest jednak pamiętanie o formalnościach – złożeniu pisemnego oświadczenia drugiej stronie – oraz o nieprzekraczalnym, rocznym terminie, liczonym od momentu wykrycia błędu lub ustania stanu obawy wywołanego groźbą. Zawsze warto dokładnie analizować treść i okoliczności składanych oświadczeń woli, a w przypadku wątpliwości co do ich prawidłowości, rozważyć konsultację prawną, aby skutecznie chronić swoje prawa.